Secret File

Th?i gian B.F Skinner b??c vào con ???ng nghiên c?u Tâm lý h?c trùng v?i th?i gian gi?i tâm lý Hoa K? ?ang có s? chuy?n bi?n m?nh m? sau b?c th? “Tâm lý h?c d??i quan ?i?m c?a nhà hành vi h?c - Psychology as the Behaviorist Views It” (John B. Watson, 1913). Chính Watson ?ã kh?i mào m?t cu?c “n?i d?y” ch?ng l?i các quan ?i?m Phân tâm h?c ?ang th?ng tr? ngành Tâm lý th? gi?i b?y gi?.

“Công th?c” n?i ti?ng c?a Watson: Kích thích (Stimulus) à Ph?n ?ng (Response). Các kích thích (S) t? môi tr??ng s?ng xung quanh ??nh hình nên các hành vi ( R ) c?a con ng??i. Nh?ng kinh nghi?m, hành ??ng hay th?m chí tính cách, n?ng l?c, thói quen c?a chúng ta c?ng ??n t? ti?p xúc v?i các kích thích môi tr??ng. Và, B.F. Skinner là ng??i ?ã nâng h?c thuy?t Hành vi lên m?t b?c cao m?i góp ph?n ??a nó tr? thành trào l?u th?ng tr? Tâm lý Hoa K? su?t nhi?u th?p niên ??u th? k? 20.

??n ?ây c?ng c?n nói thêm m?t chút ?? giúp m?i ng??i tránh nh?m l?n gi?a các khái ni?m then ch?t trong h?c thuy?t hành vi: ?i?u ki?n c? ?i?n (ph?n x? có ?i?u ki?n) và ?i?u ki?n t?o tác (ph?n x? t?o tác/thao tác).

?i?u ki?n c? ?i?n (classical conditioning) ???c mô t? b?i nhà sinh lý h?c ng??i Nga Ivan Pavlov. Nó bao g?m vi?c ??t m?t tín hi?n trung tín tr??c m?t ph?n x?. T?p trung trên s? không t? nguy?n, hành vi t? ??ng. ?i?u ki?n thao tác (operant conditioning) ???c mô t? ??u tiên b?i nhà tâm lý h?c ng??i M? B.F. Skinner. Liên quan ??n vi?c áp d?ng s? c?ng c? ho?c tr?ng ph?t sau m?t hành vi. T?p trung vào vi?c t?ng c??ng hay làm y?u ?i các hành vi t? nguy?n

?i?u ki?n c? ?i?n liên quan ??n vi?c k?t ?ôi gi?a m?t kích thich trung tính (ch?ng h?n nh? âm thanh c?a ti?ng chuông) và m?t kích thích vô ?i?u ki?n (mùi v? c?a th?c ?n). Kích thích không ?i?u ki?n này t? ??ng và t? nhiên gây nên s? thèm thu?ng nh? ph?n ?ng v?i th?c ?n, ???c bi?t ??n nh? là các ph?n ?ng vô ?i?u ki?n (unconditioned response). Sau khi có s? liên k?t gi?a các kích thích trung tính và các kích thích vô ?i?u ki?n, âm thanh c?a ti?ng chuông (kích thích trung tính) khi ?i m?t mình c?ng làm phát sinh s? thèm thu?ng th?c ?n nh? là m?t ph?n ?ng. Âm thanh c?a ti?ng chuông bây gi? g?i là kích thích có ?i?u ki?n (conditioned stimulus) và s? thèm thu?ng th?c ?n khi ph?n ?ng v?i ti?ng chuông g?i là ph?n x? có ?i?u ki?n (conditioned reflection) hay ?i?u ki?n c? ?i?n (classical conditioning).

?i?u ki?n thao tác t?p trung vào vi?c s? d?ng ho?c c?ng c? (reinforcement) ho?c tr?ng ph?t (punishment) ?? làm gia t?ng ho?c gi?m thi?u m?t hành vi. Thông qua quá trính này, m?t m?i liên k?t ???c hình thành gi?a hành vi và h? qu? c?a hành vi ?ó. Ví d?: m?t hu?n luy?n viên c? g?ng d?y chú chó ch?y ?i l?y qu? bóng. Khi con chó tr??t theo và nh?t thành công qu? bóng ?em v?, chú chó nh?n ???c ph?n th??ng khen ng?i. Khi chú th?t b?i, hu?n luy?n viên gi? l?i ph?n th??ng. Cu?i cùng, chú chó hình thành nên m?i liên k?t gi?a vi?c nh?t qu? bóng v?i nh?n ???c ph?n th??ng.

M?t trong nh?ng cách ??n gi?n nh?t ?? phân bi?t gi?a ?i?u ki?n c? ?i?n và ?i?u ki?n thao tác là xem xét hành vi là t? ??ng hay t? nguy?n. ?i?u ki?n c? ?i?n liên quan ??n vi?c t?o m?i liên k?t gi?a m?t ph?n x? không t? nguy?n (t? ??ng) và m?t kích thích; trong khi ?ó ?i?u ki?n t?o tác t?o m?i liên k?t gi?a m?t hành vi t? nguy?n và h? qu? c?a nó.

Trong ?i?u ki?n thao tác, ng??i h?c ???c nh?n ?u ?ãi (ph?n th??ng/l?i khen…), trong khi ?i?u ki?n c? ?i?n không cho ?u ?ãi. M?t ?i?u nên nh? khác là ?i?u ki?n c? ?i?n là m?t ph?n th? ??ng c?a ng??i h?c, trong khi ?i?u ki?n thao tác ?òi h?i tính tích c?c tham gia m?t s? lo?i hành ??ng nh?m ???c nh?n ph?n th??ng hay tr?ng ph?t.

Toàn b? h?c thuy?t c?a Skinner xoay quanh ?i?m c?t lõi: ?i?u ki?n thao tác (operant conditioning). Skinner ?ã phát hi?n ra m?t y?u t? ?nh h??ng ??n hành vi t?o tác c?a con ng??i là kích thích c?ng c? (reinforcing stimulus). Nh?ng kích thích này thúc ??y gia t?ng t?n s? th?c hi?n l?i hành vi nào ?ó trong t??ng lai. Khi th?c hi?n hành vi s? ??a ??n m?t k?t qu? nh?t ??nh, và chính k?t qu? này l?i quay tr? l?i tác ??ng khi?n hành vi l?p l?i.

M?t th?c nghi?m h?t s?c n?i ti?ng c?a Skinner là “h?p Skinner/ Skinner’s box”, ??u tiên ???c ti?n hành trên chu?t (1948). Skinner cho 1 con chu?t vào chi?c l?ng (nh? hình), trong l?ng có 1 ?òn b?y mà khi nh?n vào ?ó s? có nh?ng viên th?c ?n t? h?p ??ng theo ?ng d?n r?t vào khay ?n. Ngoài ra, còn có loa ?? phát ra các tín hi?u âm thanh, 2 ?èn tín hi?u (1 ??,  1 xanh) ?? ki?m ch?ng các quy lu?t ?nh h??ng ??n hành vi c?a chu?t. Trên sàn l?ng có l??i ?i?n ???c n?i v?i máy phát ?i?n t?o s?c nh?m t?o tác nhân tr?ng ph?t ?? ki?m tra kh? n?ng làm suy gi?m t?n su?t c?a hành vi.

Skinner ti?n hành các phiên th?c nghi?m và rút ra các nh?n ??nh quan tr?ng:

C?ng c? liên t?c (continuous reinforcement): t??ng th??ng cho hành vi mong ??i (nh?n nút ?òn b?y) m?i l?n hành vi này di?n ra. ?ây là bi?n pháp th??ng ???c ti?n hành vào kh?i ??u c?a b?t k? vi?c ??nh hình hành vi vì nó t?o s?i dây liên k?t m?nh m? gi?a hành vi và ph?n ?ng (h? qu? c?a hành vi ?ó). Ví d?: m?i l?n nh?n ?ón b?y thì ??u có viên th?c ?n r?i xu?ng khay.

L?ch trình t? l? c? ??nh (fixed-ratio schedules): cung c?p ph?n th??ng sau m?t s? l?n nh?t ??nh các ph?n ?ng. Ví d?: chu?t ph?i nh?n 3 l?n thì m?i có viên th?c ?n r?i ra; ho?c sau khi loa phát 3 ti?ng chuông (ho?c 2 ti?ng chuông và 1 l?n nh?p nháy ?èn tín hi?u…) thì nh?n ?òn b?y m?i có tác d?ng làm r?i viên th?c ?n…

L?ch trình t? l? bi?n ??i (variable-ratio schedules): cung c?p ph?n th??ng sau m?t s? l?n hành vi di?n ra b?t k?. Nó làm gia t?ng ?? ?n ??nh c?a ph?n ?ng, khi?n ??i t??ng t?ng ham mu?n th? làm hành vi ?ó. Ví d?: chu?t nh?n 3 l?n có viên th?c ?n, l?n sau ph?i nh?n t?i 7 l?n, l?n sau n?a ch? c?n nh?t 1 l?n…

L?ch trình th?i gian ngh? c? ??nh (fixed-interval schedules): ch? cung c?p ph?n th??ng sau m?t th?i gian ngh? nh?t ??nh. L?ch trình này làm t?ng ph?n ?ng khi th?i gian ngh? g?n k?t thúc và làm ch?m ph?n ?ng khi v?a nh?n ???c s? c?ng c?. Ví d?: Sau 30 giây k? t? lúc nh?n ?òn b?y l?n ??u tiên thì m?i làm r?i viên th?c ?n.

L?ch trình th?i gian ngh? bi?n ??i (variable-interval schedules): sau nh?ng kho?ng th?i gian ngh? b?t k? t? l?n ??u tiên ph?n ?ng thì m?i nh?n ???c ph?n th??ng. L?ch trình này m?t th?i gian khá lâu ?? quen v?i th? t?c nh?ng m?c ?? ?n ??nh cao c?a vi?c th?c hi?n ph?n ?ng. Ví d?: chu?t ph?i ch? 3 phút, 2 phút, 5 phút, r?i 1 phút… sau khi nh?n ?òn b?y (ho?c nh?n ?òn b?y sau khi ?èn nh?p nháy 3 phút, 2 phút, 5 phút, 1 phút…) m?i nh?n ???c viên th?c ?n.

C?ng c? tiêu c?c (negative reinforcing) làm gia t?ng hành vi sau khi lo?i b? ?i các ?i?u ki?n gây khó ch?u. Ví d?: con chu?t b? s?c b?i dòng ?i?n nh? khi ?i qua 1 g?c h?p, sau m?t th?i gian d?ng kh?i ??ng s?c ?i?n, con chu?t t?ng s? l??ng hành vi ?i l?i g?c h?p (tr??c ?ây b? s?c ?i?n).

Skinner c?ng hình thành h?c thuy?t v? s? ??nh hình (shaping) hành vi c?a con ng??i. Theo ông chính s? ??nh hình hành vi này t?o nên nhân cách cá nhân. Skinner  cho r?ng dù ph?c t?p ??n ?âu thì các hành vi c?a con ng??i c?ng có th? phân tích thành các chu?i hành vi nh? h?n, hành vi sau bao hàm và liên k?t v?i hành vi tr??c và ???c n?i k?t b?i các tác nhân c?ng c?. Ví d?, chú chu?t h?c ???c c? quy trình t??ng ??i ph?c t?p nh?: ch?y theo ???ng nh?t ??nh t? g?c này c?a h?p, tránh ch?m ph?i các ph?n có dòng ?i?n, ch? tín hi?u ?èn nh?p nháy, nh?n ?òn b?y m?t s? l?n nh?t ??nh và ti?p t?c ch? m?t kho?ng th?i gian ngh? ?? nh?n ???c các viên th?c ?n. V?i con ng??i thì có th? ph?c t?p h?n ?? gi?i thích. Ví d?: m?t ??a tr? tò mò v? xung quanh, ???c mua cho kính vi?n v?ng, cùng cha v? mi?n quê ng?m sao, thích thú tìm hi?u thiên v?n h?c, h?c ??i h?c ngành v?t lý thiên v?n và theo ?u?i ngh? nghi?p vì ??t thành tích ???c t??ng th??ng và tr? thành m?t nhà khoa h?c ???c kính tr?ng. ?i?u này c?ng ??t n?n m?ng (và sau này các nhà tâm lý h?c hành vi khác s? hoàn thi?n thêm lý thuy?t) cho các th? thu?t tr? li?u g?i là “gi?i m?n c?m h? th?ng” (systematic desensitization) và “tràn ng?p” (over flooding).

Ông ph?n ??i dùng các bi?n pháp tr?ng ph?t (punishment) vì cho r?ng nó không có hi?u qu? nhi?u trong thay ??i hành vi. Ví d?: tr? b? ?ánh khi ch?i b?y tr??c m?t ba m? à s? không nói tr??c m?t à nói b?y khi không có m?t ba m?, không b? ph?t à hình thành “l?ch trình c?ng c? th?i gian ngh? c? ??nh/thay ??i”, tr? t?ng các hành vi nói b?y ? n?i không có ba m?.

M?t v?n ?? thú v? khác là s? ?i?u ch?nh hành vi (behavior modification). Skinner ?? xu?t m?t l? trình ?? c?i t?o hành vi c?a cá nhân b?ng cách h?n ch? d?n c?ng c? tiêu c?c và t?ng tác nhân c?ng c? tích c?c ?? d?n xây d?ng m?t hành vi m?i lành m?nh h?n. Ví d?, tù nhân ???c th??ng thu?c lá hay thêm th?i gian th? giãn khi tích ?? ?i?m rèn luy?n t?t. Quan ?i?m này c?ng ???c áp d?ng nhi?u trong các chi?n d?ch kích c?u tiêu dùng trong kinh t?.

Skinner không cho r?ng con ng??i th?t s? có t? do và ph?m cách theo ngh?a mà các nhà tri?t h?c quan ni?m. V?i ông, ng??i t?t làm vi?c t?t vì chính nó ph?n th??ng v?i h? và ng??c l?i; chúng ta th?t s? ch? là m?t ph?c h?p các chu?i ???c ??nh hình t? môi tr??ng t??ng tác xung quanh mà thôi. Ông xây d?ng m?t mô hình (trong ti?u thuy?t nhi?u tranh c?i “Walden II” nh?m t?o ra m?t môi tr??ng có ?? các c?ng c? tích c?c ?? khuy?n khích các hành vi mong mu?n và tri?t tiêu các hành vi tiêu c?c.

Lê Thành Nhân (t?ng h?p và biên so?n)